EP 2 ร่างกายผลิตน้ำนมได้อย่างไร

ฟัง Youtube

 ฟัง Podcast

EP 2 ทำความเข้าใจเรื่องกระบวนการผลิตน้ำนม   

Lactogenesis I & II น้ำนมแม่ถูกผลิตจากการทำงานของฮอร์โมน

กระบวนการผลิตน้ำนมของร่างกาย จะแบ่งเป็นสามช่วง ช่วงแรก เริ่มตั้งแต่ตั้งครรภ์ประมาณ 16-22 สัปดาห์จนถึงวันแรกหลังคลอด ร่างกายจะเริ่มผลิต Colostrum หรือหัวน้ำนม ในปริมาณน้อยนิด ช่วงนี้เรียกว่า Lactogenesis I

หลังคลอดประมาณ 30-40 ชม. ฮอร์โมนต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องจะกระตุ้นให้มีการสร้างน้ำนมเพิ่มขึ้น คุณแม่ส่วนใหญ่จะเริ่มรู้สึกว่า นมมาแล้ว หลังจากคลอดประมาณ 50-73 ชม. หรือ 2-3 วันหลังคลอด ช่วงนี้เรียกว่า Lactogenesis II

ในสองช่วงแรก กระบวนการผลิตน้ำนมจะเกิดจากการทำงานของฮอร์โมน ไม่ว่าแม่จะให้ลูกดูดเต้าหรือไม่ ร่างกายก็จะผลิตน้ำนมโดยอัตโนมัติตามธรรมชาติ 

Lactogenesis ช่วงที่ III ถ้าไม่ให้ลูกดูด น้ำนมก็ไม่มี

ช่วงที่สามเป็นช่วงที่สำคัญมาก เพราะการผลิตน้ำนมของคุณแม่จะไม่ได้ถูกควบคุมด้วยฮอร์โมนเพียงอย่างเดียว แต่น้ำนมจะถูกผลิตอย่างต่อเนื่องก็ต่อเมื่อมีการระบายน้ำนมออกจากร่างกายอย่างสม่ำเสมอ ไม่ว่าจะด้วยการให้ลูกเข้าเต้า การบีบด้วยมือ หรือการปั๊มด้วยเครื่อง

ดังนั้นภายในสัปดาห์แรกหลังคลอด จึงเป็นช่วงเวลาที่สำคัญที่สุดที่จะช่วยให้การเลี้ยงลูกด้วยนมแม่ประสบความสำเร็จอย่างง่ายดาย หรือยากลำบาก ในช่วงนี้ยิ่งคุณแม่ระบายน้ำนมออกจากร่างกายได้มากเท่าไหร่ ก็จะยิ่งช่วยให้การผลิตน้ำนมได้มากขึ้นและเร็วขึ้นเท่านั้น

คุณแม่บางท่านอาจจะได้รับความรู้ผิด ๆ  จากบุคลากรในโรงพยาบาลว่า ในช่วงสัปดาห์แรกที่น้ำนมน้อย จะต้องเสริมนมผสมให้ลูกก่อน แล้วพอน้ำนมมา ค่อยให้นมแม่ การทำเช่นนี้เป็นการแทรกแซงกลไกธรรมชาติของการผลิตน้ำนม และเป็นการซ้ำเติมให้นมแม่ยิ่งมาช้ากว่าเดิม

วิธีที่จะเร่งให้น้ำนมมาเร็ว ๆ คือ ต้องพยายามระบายน้ำนมออกจากร่างกายให้มากที่สุด ด้วยการให้ลูกดูดอย่างถูกวิธีบ่อย ๆ แต่ในช่วง 2-3 วันแรกนั้น ลูกยังดูดไม่ค่อยเก่ง และอาจจะซึมยา ทำให้มักจะหลับเป็นส่วนใหญ่ แม่ก็ยังอ่อนเพลียจากการคลอด การใช้มือบีบหรือเครื่องปั๊มคุณภาพดี จะช่วยให้สามารถระบายน้ำนมออกจากร่างกายได้มากกว่าการรอให้ลูกดูดอย่างเดียว

อย่างไรก็ตาม การเข้าเต้า การบีบน้ำนมด้วยมือ หรือการใช้เครื่องปั๊มในช่วงหลังคลอดใหม่ ๆ มีข้อควรระวัง คือ หากทำไม่ถูกวิธี อาจทำให้คุณแม่รู้สึกเจ็บมาก ๆ จนทำให้คุณแม่รู้สึกว่า การเลี้ยงลูกด้วยนมแม่ช่างเจ็บปวดและทรมานเสียจริง

ขอให้เข้าใจว่าความรู้สึกเจ็บปวดทรมานแบบนั้นไม่ใช่เรื่องปกติ หากคุณแม่รู้สึกเจ็บในขณะที่ลูกเข้าเต้า อาจเป็นไปได้ว่าลูกมีพังผืดใต้ลิ้น หรือลูกเข้าเต้าไม่ถูกวิธี ควรขอความช่วยเหลือจากพยาบาลผู้เชี่ยวชาญ การปั๊มนมก็เช่นกัน หากเป็นเครื่องที่ได้มาตรฐานเครื่องมือแพทย์ และได้รับคำแนะนำอย่างถูกต้อง การปั๊มนมก็ไม่ควรเจ็บเช่นเดียวกัน

การเปลี่ยนแปลงของกระบวนการผลิตน้ำนมในแต่ละช่วงวัยของการเลี้ยงลูกด้วยนมแม่

ในช่วง 2-3 วันแรกหลังคลอด ก่อนที่คุณแม่จะเริ่มรู้สึกว่า “นมมาแล้ว” นั้น กระบวนการผลิตน้ำนมเกิดจากการทำงานของฮอร์โมน ร่างกายจะผลิตน้ำนมโดยอัตโนมัติ ไม่ว่าจะมีการระบายน้ำนมออกจากร่างกายหรือไม่ก็ตาม

แต่หลังจากที่น้ำนมมาแล้ว ร่างกายจะผลิตน้ำนมอย่างต่อเนื่องต่อไป ก็ต่อเมื่อมีการระบายน้ำนมออกจากเต้าอย่างสม่ำเสมอ โดยการเข้าเต้า บีบด้วยมือ หรือใช้เครื่องปั๊ม ถ้าไม่มีการระบายน้ำนมออกจากเต้าอย่างสม่ำเสมอ เต้านมจะหยุดการผลิตน้ำนมภายในไม่กี่วัน

ในช่วง 2-3 สัปดาห์แรก ถ้าการเลี้ยงลูกด้วยนมแม่เป็นไปด้วยดี แม่ส่วนใหญ่จะมีน้ำนมมากเกินกว่าความต้องการของลูก สังเกตได้จากมีอาการคัดเต้านม น้ำนมไหลซึมเลอะเทอะ ให้ลูกเข้าเต้าข้างหนึ่ง อีกข้างก็ไหลพุ่งออกมาด้วย หรือน้ำนมไหลพุ่งก่อนที่จะถึงมื้อนม อาการเหล่านี้ไม่ใช่สิ่งปกติที่จะเกิดขึ้นตลอดการเลี้ยงลูกด้วยนมแม่ แต่จะเกิดขึ้นในช่วงที่ร่างกายของแม่กำลังปรับปริมาณการผลิตน้ำนมให้เข้ากับปริมาณความต้องการน้ำนมของลูก

หลังจาก 6-12 สัปดาห์ผ่านไป หรืออาจนานกว่านี้ สำหรับบางคน ปริมาณของฮอร์โมนโปรแล็คตินซึ่งเพิ่มสูงขึ้นในระยะแรกคลอด จะค่อย ๆ ลดต่ำลงกลับสู่ระดับปกติสำหรับแม่ให้นมลูก ในช่วงนี้คุณแม่จะไม่รู้สึกว่าหน้าอกคัดตึงเหมือนช่วงแรก น้ำนมที่เคยไหลซึมก็น้อยลง หรือไม่ไหลซึมเลย ไม่รู้สึกว่าน้ำนมไหลพุ่ง ไม่รู้สึกถึงกลไกการหลั่งน้ำนม หรือ Let-down reflex และปริมาณน้ำนมที่ปั๊มได้อาจลดลง ความเปลี่ยนแปลงเหล่านี้เป็นเรื่องปกติ และไม่ได้หมายความว่าร่างกายผลิตน้ำนมไม่พอแต่อย่างใด

โปรดจำไว้ว่า ในช่วงแรกนั้นปริมาณน้ำนมที่ผลิต จะมากเกินกว่าความต้องการของลูก หน้าอกจึงมีการคัดตึง นมไหลซึมเลอะเทอะ เมื่อร่างกายปรับตัวได้แล้ว ปริมาณการผลิตน้ำนมจะพอดีกับความต้องการของลูก ร่างกายไม่ได้ผลิตน้ำนมส่วนเกิน ไม่ใช่ผลิตน้อยลงจนไม่พอ อย่างที่คนส่วนใหญ่เป็นกังวล ถ้าให้ลูกเข้าเต้า บีบหรือปั๊มออกอย่างสม่ำเสมอ โดยไม่ให้นมผสมเพิ่ม ร่างกายคุณแม่ก็จะผลิตน้ำนมได้เพียงพอต่อความต้องการของลูกในแต่ละวัย ไปได้นานเท่าที่ต้องการ 

การผลิตน้ำนมในแต่ละวันเป็นอย่างไร

จากการวิจัยพบว่าปริมาณน้ำนมจะมีมากที่สุดในช่วงเช้า ซึ่งเป็นเวลาดีที่สุดสำหรับการปั๊มเพื่อทำสต็อค และจะน้อยลงในช่วงบ่ายหรือเย็น ในขณะที่ปริมาณไขมันในน้ำนมกลับมีน้อยในช่วงแรก และมีมากขึ้นในช่วงหลังของวัน 

ความสามารถในการเก็บน้ำนม

อีกปัจจัยหนึ่งที่เกี่ยวข้องกับการผลิตน้ำนม ก็คือ ความสามารถในการเก็บน้ำนม ซึ่งหมายถึงปริมาณที่เต้านมสามารถเก็บน้ำนมที่ผลิตออกมาในแต่ละมื้อ ซึ่งแม่แต่ละคนสามารถเก็บได้ไม่เท่ากัน และแต่ละข้างของแต่ละคนก็อาจไม่เท่ากันอีกด้วย

โดยปกติเต้านมจะผลิตน้ำนมอย่างต่อเนื่องตลอดเวลา น้ำนมจะสะสมในเต้านมจนเต็มความสามารถในการเก็บน้ำนม เมื่อเต้านมเต็ม จะรู้สึกคัดตึง การผลิตน้ำนมจะช้าลงหรือหยุดผลิต

อย่างไรก็ตามความสามารถในการเก็บน้ำนม ไม่มีผลต่อปริมาณน้ำนมที่เต้านมสามารถผลิตได้ ไม่ว่าคุณแม่จะมีความสามารถในการเก็บน้ำนมได้มากหรือน้อย ก็สามารถผลิตน้ำนมได้ปริมาณมากพอสำหรับลูกของตัวเองเสมอ

*ลองเปรียบเทียบความสามารถในการเก็บน้ำนมของเต้านมกับขนาดของแก้วน้ำ เราสามารถดื่มน้ำในปริมาณมาก ๆ ด้วยแก้วน้ำขนาดเล็ก กลาง หรือใหญ่ก็ได้ ถ้าเราใช้แก้วขนาดเล็ก เราก็ต้องดื่มหลายแก้วกว่า ถ้าเต้านมมีความสามารถในการเก็บน้ำนมน้อย เต้านมจะเต็มเร็ว คุณแม่ก็ต้องให้นมลูกหรือปั๊มออกบ่อยกว่า เพื่อให้ได้ปริมาณที่ลูกต้องการ

หากต้องการเพิ่มปริมาณน้ำนม ต้องทำอย่างไร

ปล่อยให้นมคัดเต็มเต้า = การผลิตน้ำนมช้าลง         ให้ลูกเข้าเต้าหรือปั๊มให้เกลี้ยงเต้า = การผลิตน้ำนมเร็วขึ้น

เต้านมจะผลิตน้ำนมออกมาต่อเนื่องตลอดเวลา เต้านมที่ว่างจะผลิตน้ำนมได้เร็วกว่าเต้านมที่เต็ม ในระหว่างมื้อที่ลูกเข้าเต้าหรือปั๊มออก น้ำนมที่ผลิตออกมาจะสะสมอยู่ในเต้าเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ ตามระยะเวลาที่เพิ่มขึ้นหลังจากที่ลูกเข้าเต้าหรือปั๊มออก ครั้งสุดท้าย เมื่อน้ำนมเริ่มเต็มเต้า การผลิตน้ำนมก็จะช้าลง

ดังนั้นถ้าต้องการให้ร่างกายผลิตน้ำนมเพิ่มขึ้นในแต่ละวัน สิ่งที่ต้องทำ คือ ต้องพยายามระบายน้ำนมออกจากร่างกายให้เร็วขึ้นและบ่อยขึ้น ตลอดทั้งวัน เพื่อให้มีน้ำนมสะสมในเต้าในระหว่างมื้อน้อยลง โดยวิธีต่อไปนี้

1. ให้ลูกเข้าเต้าบ่อยกว่าเดิม และ/หรือ เพิ่มการบีบหรือปั๊มในระหว่างมื้อที่ลูกเข้าเต้า

2. ให้ลูกเข้าเต้าข้างหนึ่งพร้อมกับปั๊มนมอีกข้างหนึ่งไปด้วยกัน

ทำอย่างไรให้เกลี้ยงเต้า 

• ต้องให้ลูกเข้าเต้าอย่างถูกวิธี มีประสิทธิภาพและได้น้ำนม
• ใช้การนวดเต้านมและบีบหน้าอกช่วยในระหว่างเข้าเต้า
• ระบายน้ำนมออกทั้งสองข้างในแต่ละมื้อ โดยให้ลูกเข้าเต้าทั้งสองข้าง หรือเข้าเต้าข้างหนึ่งและปั๊มนมอีกข้างหนึ่งไปพร้อมๆ กัน
• บีบด้วยมือต่อให้เกลี้ยงหลังการเข้าเต้าหรือปั๊มนม 

หมายเหตุ: เกลี้ยงเต้าหมายถึงการระบายน้ำนมออกจากเต้าประมาณ 70-80% ของปริมาณทั้งหมด สังเกตได้จากเต้านิ่มเหลว ไม่ได้หมายถึงเกลี้ยงจนไม่มีน้ำนมเหลือ ซึ่งเป็นเรื่องที่เป็นไปไม่ได้ เพราะน้ำนมถูกผลิตอยู่ตลอดเวลา

ต้องรอเวลาให้นมเต็มเต้า ก่อนจะให้ลูกดูดหรือปั๊มหรือเปล่า

คนส่วนใหญ่มักจะเข้าใจผิดว่า เมื่อต้องให้ลูกดูดให้เกลี้ยง ก็น่าจะต้องรอให้เต็มเสียก่อน ซึ่งเป็นความเข้าใจที่ไม่ถูกต้อง

ในความเป็นจริง ร่างกายจะผลิตน้ำนมตลอดเวลา ดังนั้นเต้านมจะไม่เคยเกลี้ยงจริง ๆ จากการวิจัยพบว่า ทารกไม่ได้ดูดนมจนหมดเต้า ปริมาณน้ำนมที่ทารกได้รับจะขึ้นอยู่กับความหิวของทารกในแต่ละครั้ง และแตกต่างกันในแต่ละมื้อ โดยทั่วไปทารกจะดูดนมออกไปได้ประมาณ 75-80 % ของปริมาณน้ำนมที่มีในเต้านม

ยิ่งเราทำให้น้ำนมในเต้าเหลือน้อยลงเท่าใด เต้านมก็จะยิ่งผลิตน้ำนมมาเติมเร็วขึ้นเท่านั้น ดังนั้นการกำหนดเวลาให้ลูกเข้าเต้าหรือปั๊มออกทุก ๆ กี่ช.ม. เพราะต้องการรอให้นมเต็มเต้าเสียก่อน ไม่ได้ช่วยให้น้ำนมผลิตได้มากขึ้น ถ้ามีการเว้นช่วงห่างระหว่างมื้อนมหรือการปั๊มนาน ๆ บ่อยครั้ง จะทำให้การผลิตน้ำนมน้อยลงเรื่อย ๆ เพราะยิ่งน้ำนมสะสมในเต้ามาก จะยิ่งทำให้การผลิตน้ำนมช้าลง

รู้สึกว่าหน้าอกไม่คัดตึง นิ่ม เหมือนไม่มีน้ำนม น้ำนมแห้งแล้วหรือเปล่า?

หลังจากสัปดาห์แรก ๆ ผ่านพ้นไป คุณแม่ส่วนใหญ่จะรู้สึกวิตกกังวลเกี่ยวกับปริมาณน้ำนมของตน เมื่อสังเกตเห็นว่า นมที่เคยปั๊มได้มีปริมาณลดลง หรือรู้สึกว่าหน้าอกนิ่ม เหลว ไม่คัดตึง หรือคัดตึงบ้าง เฉพาะเวลาที่เว้นช่วงการให้ลูกเข้าเต้าหรือปั๊ม นานกว่าปกติ

เป็นเรื่องปกติที่จะรู้สึกว่าหน้าอกเริ่มจะไม่คัดตึง นิ่ม เหลว เหมือนไม่มีน้ำนม เมื่อเวลาผ่านไป 6-12 สัปดาห์หลังคลอด หรืออาจจะนานกว่านี้ สำหรับบางคนที่มีนมเยอะมากๆ ความรู้สึกว่าหน้าอกคัดตึง เต็มไปด้วยน้ำนม จะเกิดขึ้นเฉพาะในช่วงแรก ๆ ที่ร่างกายมีระดับฮอร์โมนโปรแล็คตินสูง และยังไม่สามารถปรับตัวให้รับรู้กับปริมาณความต้องการน้ำนมของลูกได้

เมื่อร่างกายสามารถปรับปริมาณการผลิตน้ำนมเข้าที่ และฮอร์โมนโปรแล็คติดลดลงสู่ระดับปกติแล้ว จะรู้สึกว่าหน้าอกคัดน้อยลง นิ่มเหลว เหมือนไม่มีน้ำนม ไม่มีการไหลซึม ไม่รู้สึกถึง Let-down และถ้าปั๊ม ก็จะได้ปริมาณน้อยลงกว่าเดิม  

อาการเหล่านี้ไม่ได้แสดงว่าร่างกายผลิตน้ำนมได้น้อยเกินไป แต่แสดงว่า ร่างกายสามารถรับรู้แล้วว่าต้องผลิตน้ำนมปริมาณเท่าใด จึงจะพอดีกับความต้องการของทารก ร่างกายจะไม่ผลิตน้ำนมมากเกินไปอีกแล้ว

การที่ร่างกายมีฮอร์โมนระดับสูงมากในช่วงสัปดาห์แรก ๆ ก็เพื่อทำให้มั่นใจได้ว่าร่างกายจะผลิตน้ำนมให้ได้มากพอถ้ามีความจำเป็น เช่น ในกรณีที่มีลูกแฝดสองหรือสาม แม่ก็จะสามารถผลิตน้ำนมได้พอสำหรับลูกทุกคน แต่หลังจาก 2-3 เดือนแรกผ่านไป ฮอร์โมนโปรแล็คตินจะค่อย ๆ ลดลงสู่ระดับปกติ พร้อม ๆ กับที่การผลิตน้ำนมของแม่ก็จะปรับไปตามความต้องการของลูก ร่างกายจะไม่ผลิตน้ำนมส่วนเกินอีกต่อไป

ความเปลี่ยนแปลงนี้อาจเกิดขึ้นแบบค่อยเป็นค่อยไป หรือเกิดขึ้นทันทีทันใดก็ได้ แตกต่างกันไปในแต่ละคน แต่ก็มีคุณแม่จำนวนมากที่ไม่ได้รับรู้ถึงความเปลี่ยนแปลงนี้ เพราะอาจจะหยุดเลี้ยงลูกด้วยนมแม่ไปก่อนหน้านี้แล้ว และบางคนก็เข้าใจผิดว่าความเปลี่ยนแปลงเช่นนี้ เป็นสัญญาณว่านมกำลังจะแห้ง ทำให้เลิกให้นมแม่ แล้วไปให้นมผสมแทน หรือในทางตรงข้าม คุณแม่ที่ขยันปั๊มอย่างสม่ำเสมอเพื่อทำสต๊อก ก็เป็นการหลอกร่างกายว่ามีความต้องการเกินจริง ปริมาณน้ำนมก็จะผลิตมากอย่างต่อเนื่อง โดยไม่ลดลงได้เป็นเวลานานหลายเดือน

ถ้าน้ำนมมากไปจะทำอย่างไรดี

คุณแม่บางคนมีน้ำนมมากโดยธรรมชาติ หรือบางคนอาจจะกระตุ้นมากไปจนมีน้ำนมมากเกิน หากต้องการลดปริมาณน้ำนมโดยไม่ให้มีผลกระทบกับจำนวนครั้งในการเข้าเต้าของลูกหรือต้องหย่านมลูก สามารถทำได้โดยการจำกัดการให้นมลูก ให้เต้าเพียงข้างเดียวในแต่ละมื้อ ทิ้งระยะห่างระหว่างมื้อ 3-4 ช.ม. หรือนานกว่า แล้วสลับข้างในมื้อถัดไป การทำเช่นนี้ น้ำนมจะสะสมอยู่ในเต้าเต็มที่ก่อนที่จะเปลี่ยนข้าง การปล่อยให้น้ำนมสะสมมาก ๆ จะทำให้การผลิตลดลง